ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Απο τον: |
ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Η ειδική Αγωγή στην Ελλάδα μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή μόνο, αν κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή και δούμε την πορεία της.
Δεν θα αναφερθούμε, βέβαια, στην Αρχαία Σπάρτη που σαν Πόλη-Κράτος είχε τους δικούς της νόμους και τρόπους για τη μοίρα των ανθρώπων της, που γεννιούνταν με σωματικές αναπηρίες. Ο Καιάδας, το Λακωνικό αυτό βάραθρο, που είχε γίνει ο βιολογικός καταστροφέας των ατόμων με Ειδικές Ανάγκες, δυστυχώς μόνο θεωρητικά έχει καταδικαστεί σε πολλές χώρες και σε μερικές περιπτώσεις ακόμη και στη χώρα μας.
Οι οργανωμένες και πολιτισμένες κοινωνίες έχουν υποχρέωση να προστατεύουν και να παρέχουν εκπαίδευση στα μέλη της με Ειδικές Ανάγκες.
Πάντως στην Ελλάδα πριν μερικές δεκαετίες δεν είχαμε να επιδείξουμε και πολλά πράγματα στα πλαίσια της εκπαίδευσης για άτομα με ειδικές σωματικές ή πνευματικές ανάγκες.
Από το 1900 μέχρι και το 1950 δεν υπάρχει μια συστηματική ανάπτυξη και δεν έχουν εφαρμοστεί προγράμματα στον τομέα της Εδικής Αγωγής.
Μεμονωμένες, αποσπασματικές και τις περισσότερες φορές ατομικές προσπάθειες αρχίζουν να διαφαίνονται από την πρώτη δεκαετία του 1900. Μόλις όμως εκλείπουν οι ιδρυτές σταματούν και αυτές.
Η απουσία του κρατικού τομέα, το κοινωνικό κλίμα, το επίπεδο των επιστημών, η έλλειψη έρευνας, η πολιτική αστάθεια, η αλλαγή κυβερνήσεων που σήμαινε πάντα και αλλαγή προγραμμάτων, είχαν σαν αποτέλεσμα τη στασιμότητα.
ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΥΦΛΩΝ
Το 1905 ιδρύεται στην Καλλιθέα το σωματείο “ΟΙΚΟΣ ΤΥΦΛΩΝ”. Στέλλεται η εκπαιδευτικός Ειρήνη Λασκαράτου στην Ευρώπη και ενημερώνεται στην εκπαίδευση τυφλών. Επιστρέφει το 1906 και ανοίγει το πρώτο σχολείο τυφλών στην Καλλιθέα. Δημιουργεί το ελληνικό αλφάβητο τυφλών με πρότυπο το γαλλικό BRAILLE. Το Σχολείο διαθέτει οικοτροφείο και εργαστήρι υφαντικής και πλεκτικής. Το 1910 σε τυφλολογικό συνέδριο της Βιέννης βραβεύονται τα χειροτεχνήματα των μαθητών της. Αργότερα το σχολείο κλείνει και μέχρι το 1982 λειτουργεί στις εγκαταστάσεις του σωματίου με την κάλυψη της Αρχιεπισκοπικής Αθηνών.
Το 1939 στη Φιλοθέη ο σύλλογος: “ΦΙΛΟΙ ΤΩΝ ΤΥΦΛΩΝ” ιδρύει τη Σχολή Τυφλών Κοριτσιών, που προσφέρει περισσότερο κοινωνική προστασία σε μικρά τυφλά κορίτσια. Μια ίδια σχολή με το όνομα “ΗΛΙΟΣ” λειτουργεί στην Θεσσαλονίκη.
ΣΧΟΛΕΙΑ ΚΩΦΩΝ
Το 1923 η φιλανθρωπική οργάνωση “NEAR EAST RELIEF” ιδρύει το πρώτο σχολείο κωφών που μεταφέρεται αργότερα στη Σύρο, αλλά κλείνει το 1932. Την ίδια εποχή στη Αθήνα με κρατική φροντίδα ανοίγει σχολείο κωφών με το όνομα “ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΚΩΦΑΛΑΛΩΝ”. Λειτουργεί προβληματικά με ελλείψεις ειδικευμένου προσωπικού μέχρι το 1938.
Ένα μοναδικό στο είδος του στα Βαλκάνια είναι το “ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΩΦΑΛΑΛΩΝ-ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ”, που ιδρύεται το 1936 στους Αμπελοκήπους. Το κτίριο κτίστηκε με Αγγλικές και Γαλλικές προδιαγραφές με δαπάνη το Χαρ. Σπηλιόπουλου. Από εκείνη την εποχή η εκπαίδευση του κωφού παιδιού μπαίνει σε σωστές ψυχολογικές και παιδαγωγικές βάσεις.
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΑΝΤΙΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ.
Η ανάγκη και ο φόβος από την παρουσία πολλών παιδιών ανάμεσα στους εγκληματίες οδήγησε το κράτος να λάβει τα μέτρα του νωρίς. (Κατά το διάστημα 1926-1931 το ποσοστό των παιδιών που καταδικάζονταν για εγκλήματα ανερχόταν στο 9%). Έπρεπε, λοιπόν, για την προστασία τους και την προστασία της κοινωνίας να κλειστούν σε κάποια αναμορφωτικά ιδρύματα. Το πρώτο Αναμορφωτήριο θηλέων, για ηλικίες 8-16 ετών ιδρύθηκε το 1917με σκοπό την επαναδιαπαιδαγώγηση, την γενική και επαγγελματική μόρφωση των παραμπτωματικών κοριτσιών. Για τα αγόρια ηλικίας 7-12 ετών ιδρύθηκε το 1918 στον Κορυδαλλό το Αναμορφωτήριο Κατάστημα Αρρένων. Στη συνέχεια ιδρύθηκαν Αναμορφωτικά Καταστήματα Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (Ν.2729/1940), που δέχονται παιδιά πάνω από δώδεκα ετών. Πριν το 1950 αναπτύχθηκαν τα Δικαστήρια Ανηλίκων και η Εταιρία Προστασίας Ανηλίκων. Αρμόδιο Υπουργείο για την προστασία και την εκπαίδευση των παραμπτωματικών παιδιών ήταν το Υπουργείο Δικαιοσύνης μέχρι το 1972. Έκτοτε ορίστηκε το Υπουργείο Παιδείας ως φορέας εκπαίδευσης των παιδιών αυτών (Ν.1143/1981).
ΑΓΩΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
ο Κώστας Καλατζής ήταν, πράγματι, στην Ελλάδα ο πρώτος άνθρωπος που έθεσε τα θεμέλια μιας σωστής προσπάθειας, για αγωγή του λόγου ως επιστήμης, κατά την δεκαετία του 50. Πριν και κατά το έτος 1905, ο δάσκαλος Αχιλλέας Διαμανταράς είχε ασχοληθεί με τη θεραπεία του λόγου και το 1935-1937 ο Σωκράτης Καρανδινός δίδαξε αγωγή του λόγου στο Μαράσλειο. Ο ίδιος στο Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Αθηνών το 1937 έκανε αγωγή λόγου σε μια ειδική τάξη 12-15 μαθητών που είχαν προβλήματα ομιλίας.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΝΟΗΤΙΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ
Πριν το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο έγιναν κάποιες προσπάθειες από το Υπουργείο Παιδείας για την εκπαίδευση ατόμων με νοητική καθυστέρηση. Το 1929 επιχειρείται Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση και προβλέπεται ίδρυση σχολείων για την αγωγή παιδιών με προβλήματα νόησης. Το 1935 με νόμο ορίζονται το ποσά που απαιτούνται για τα Ειδικά Σχολεία. Το 1937 ιδρύεται το Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Αθηνών. Η παιδαγωγός Ρόζα Ιμβριώτη, διευθύντρια του σχολείου, εφαρμόζει τακτικές και πρακτικές για την αγωγή αυτών των παιδιών που φοιτούν στο σχολείο πρωτοποριακές. Με την δημιουργική της φαντασία κάνει προτάσεις να ιδρυθούν συμβουλευτικοί σταθμοί, ειδικά σχολεία σε μεγάλες πόλεις, οικοτροφεία και να διδάσκεται το μάθημα της θεραπευτικής αγωγής στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες. Προτείνει να σταλούν δάσκαλοι στο εξωτερικό για εξειδίκευση στην ειδική αγωγή, να εξειδικευθούν ψυχίατροι στην θεραπευτική αγωγή, γυμναστές στην θεραπευτική γυμναστική και δάσκαλοι στην λογοθεραπεία.
Δυστυχώς το ξέσπασμα του πολέμου, οι περιπέτειες της χώρας μας στη διάρκειά του και ο εμφύλιος πόλεμος όχι μόνο ανέστειλαν τις προσπάθειες, αλλά οι εκπαιδευτικοί που πρωτοστάτησαν σ’ αυτές εξορίστηκαν σαν αντιφρονούντες.
Από το 1950 ως το 1970 γίνονται αξιόλογες κινήσεις για την ψυχική υγεία του παιδιού και την εκπαίδευση παιδιών με ειδικές ανάγκες. Έτσι έχουμε την ίδρυση της Ελληνικής Εταιρίας Υγιεινής και Νευροψυχιατρικής του Παιδιού, τον Ιατροπαιδαγωγικό Σταθμό του Μορφωτικού Συλλόγου Αθηναίων (1954), το κέντρο Ψυχικής Υγιεινής (1956).
Συγχρόνως αναπτύσσεται η ιδιωτική πρωτοβουλία στον τομέα αυτό και ιδρύονται: Ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων Απροσάρμοστων Παιδιών (1961) δυναμικότητας 350 παιδιών, το ίδρυμα Απροσάρμοστων Παιδιών “Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ” (1966), το Σικιαρίδιο, το Ψυχοπαιδαγωγικό Κέντρο Πειραματικής Υγειονομικής Μονάδας Θεσσαλίας, το Θεραπευτικό-Παιδαγωγικό Ίδρυμα Πατρών και μερικά ιδιωτικά ειδικά σχολεία.
Είναι φανερό ότι κατά την περίοδο 1950-1970 δραστηριοποιείται περισσότερο η ιδιωτική πρωτοβουλία, ενώ η πολιτεία καθυστερεί στην κίνηση για συστηματική εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες. Από πλευράς κρατικής μέριμνας είναι το Υπουργείο Πρόνοιας που επικεντρώνει την προσοχή του στην ίδρυση κοινωφελών ιδρυμάτων, για την περίθαλψη και την προστασία παιδιών με Εδικές Ανάγκες.
ΜΕΤΑ ΤΟ 1970
Στη δεκαετία το 70 το Υπουργείο Παιδείας ενεργοποιείται περισσότερο στην κατεύθυνση της αγωγής των ατόμων με Εδικές Ανάγκες. Η επιστημονική προσέγγιση γίνεται εντονότερη. Το 1970 το Ι.Κ.Υ. στέλλει στην Αμερική τον πρώτο υπότροφο δάσκαλο για σπουδές στην Ειδική Αγωγή (τον Πολυνείκη Μπάρδη από το Λευκοχώρι Γορτυνίας).
Το 1975 και στη δεκαετία του 80 τα πράγματα βελτιώνονται. Οι σύλλογοι γονέων πολλαπλασιάζονται, το Μαράσλειο Διδασκαλείο εκπαιδεύει δασκάλους για την Ειδική Αγωγή, η κοινή γνώμη ευαισθητοποιείται, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συμβάλλουν, ο κρατικός φορέας γίνεται πιο ορατός, η επίδραση της Ευρώπης με την παρουσία της Ε.Ο.Κ. βοηθάει για ανταλλαγή ιδεών και εφαρμογή προγραμμάτων.
Το 1972 και 1973 ιδρύονται τα πρώτα Εδικά Σχολεία για παιδιά με νοητική καθυστέρηση που χαρακτηρίζονται ως ασκήσιμα.
Ο δικτάτορας Παπαδόπουλος από το 1969, για να γίνει φιλολαϊκός, χωρίς να κινδυνεύει με ανατροπή του καθεστώτος από την εκπαίδευση ατόμων με νοητική καθυστέρηση, είχε υπογράψει την ίδρυση Του Γραφείου Ειδικής Εκπαίδευσης.
Το 1974 γίνεται το πρώτο σχέδιο αναλυτικού προγράμματος για ειδικά σχολεία, το 1975 κατοχυρώνεται το δικαίωμα εκπαίδευσης των ατόμων με ειδικές ανάγκες, επεκτείνεται η εκπαίδευση των δασκάλων στην ειδική αγωγή από ένα σε δύο έτη. Το Γραφείο Ειδικής Εκπαίδευσης μετατρέπεται σε τμήμα Ειδικής Αγωγής και το 1976 γίνεται διεύθυνση Ε.Α. Το 1981 ψηφίζεται στη Βουλή ο ν.1143, για την Εδική Εκπαίδευση.
Μετά το 1981 νέα σχολεία ιδρύονται και από το 1984 εφαρμόζεται ο θεσμός της ειδικής τάξης στα κανονικά σχολεία.
Σημερινή εικόνα και προοπτικές
Διοικητική δομη του εκπαιδευτικου συστηματος
Το εκπαιδευτικό μας σύστημα θεωρείται ακόμη συγκεντρωτικό με τάσεις αποσυγκέντρωσης και τελικό σκοπό την αποκέντρωση.
Μολονότι η χώρα μας, για διοικητικούς λόγους, είναι χωρισμένη σε περιφέρειες και νομούς, κέντρο λήψεως αποφάσεων παραμένει το ΥΠ.Ε.Π.Θ. Στην κορυφή της διοικητικής πυραμίδας του συστήματος είναι ο Υπουργός με άμεσο συνεργάτη του τον Υφυπουργό και συμβουλευτικό εκπαιδευτικό οργανισμό το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Στην προς τα κάτω διαστρωμάτωση της πυραμίδας έπονται οι Διευθύνσεις και τα Τμήματα με ανάλογο διοικητικό έργο. Σε περιφερειακό επίπεδο αρμοδιότητες παρέχονται στις κατά τόπους Νομαρχίες, στις εκπαιδευτικές Διευθύνσεις με τα Γραφεία του εκπαιδευτικών προϊσταμένων. Τέλος το εκπαιδευτικό έργο εκτελούν βάσει νόμων και εγκυκλίων του Υπουργείου οι σχολικές μονάδες, στις οποίες προίσταται ο Διευθυντής με τον Υποδιευθυντή, με κύριο όργανο για τις σχολικές αποφάσεις το Σύλλογο διδασκόντων και συμβουλευτικό όργανο το Σχολικό Συμβούλιο στο οποίο συμμετέχει και το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων.
Την επιστημονική, παιδαγωγική και διδακτική καθοδήγηση στους διδάσκοντες ασκούν οι Σχολικοί Σύμβουλοι.
Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ
α Στο Υπουργείο MINISTRY
OF EDUCATIONΥΠΟΥΡΓΟΣ
ΠΑΙΔΕΙΑΣΥΦΥΠΟΥΡΓΟΣ
-- ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ --
ΕΙΔΙΚΗΣ
ΑΓΩΓΗΣΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟ
-ΟΡΓΑΝΟ -ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙ
ΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ
β
Περιφερειακές
ΥπηρεσίεςΝΟΜΑΡΧΗΣ
ΑΝΤΙΝΟΜΑΡΧΗΣ
ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
. ΣΧΟΛΙΚΟΣ
ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ.. ΣΧΟΛΙΚΕΣ
ΜΟΝΑΔΕΣ
ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣΕΙΔΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ
ΣΕ ΔΗΜ. ΣΧΟΛΕΙΑ
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ
Για κάθε βαθμίδα της ελληνικής εκπαίδευσης υπάρχει ένα αναλυτικό πρόγραμμα από το οποίο δεν επιτρέπονται παρεκκλίσεις σε ολόκληρη τη χώρα. Ακόμη και η ιδιωτική εκπαίδευση ελέγχεται από το ΥΠ.Ε.Π.Θ. και ακολουθεί το ίδιο πρόγραμμα. Στις 30-9-1985 τέθηκε σε ισχύ ο Νόμος 1566 κι ένας νέος θεσμός ιδρύθηκε με σκοπό να βοηθάει το Υπουργείο για το σχεδιασμό προγραμμάτων, μεθόδων, τη σύνταξη ή τη χρησιμοποίηση των διδακτικών βιβλίων και ό,τι έχει σχέση με την παροχή εκπαίδευσης. Ο καινούριος αυτός θεσμός είναι το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, το οποίο αποτελείται από 75 μέλη. Το Π.Ι. έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με το συγκεντρωτικό εκπαιδευτικό μας σύστημα ο Υπουργός Παιδείας έχει το δικαίωμα να αποφασίζει για την εφαρμογή των προτάσεων του Π.Ι. πρέπει όμως να γίνει παραδεκτό ότι ο ρόλος του Π.Ι., παρόλες τις αδυναμίες του, (γιατί εκτός από τα υπαρξιακά προβλήματα που κατά καιρούς βίωσε δεν έχει εξειδικευμένο προσωπικό), φαίνεται να είναι πολύ χρήσιμος στην Ειδική Αγωγή.
Οι Σχολικοί Σύμβουλοι, που αντικατέστησαν τους επιθεωρητές το 1981, προσπαθούν να πείσουν τους διδάσκοντες στα ειδικά σχολεία να τροποποιούν τις μεθόδους και τα διδακτικά βιβλία, που στέλλονται από το Υπουργείο τα οποία είναι γραμμένα για τα παιδιά χωρίς ειδικές μαθησιακές ανάγκες. Αυτό σημαίνει ότι ακόμη δεν υπάρχουν ειδικά βιβλία για παιδιά των ειδικών σχολείων και οι διδάσκοντες σε αυτά ζητούν από το Υπουργείο να λύσει το πρόβλημα του διδακτικού υλικού. Έτσι η προοπτική της Κυβέρνησης είναι να φέρει στο φως νέα βιβλία και σύγχρονο διδακτικό υλικό.
Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ακόμη και σήμερα ο αριθμός των ειδικών σχολείων είναι μικρός και μόνο 13000-15000 βρίσκουν θέση σ’ αυτά τα σχολεία. Δεν έχω ακριβή στατιστικά στοιχεία που αφορούν τον αριθμό των παιδιών με μαθησιακές ειδικές δυσκολίες, αλλά αν αποδεχτούμε το διεθνές νούμερο ότι τα παιδιά με ειδικές ανάγκες αποτελούν το 10% του μαθητικό πληθυσμού, τότε θα πρέπει να ανέρχονται σε 180.000-200.000 περίπου, αφού ο ολικός πληθυσμός των μαθητών της γενικής εκπαίδευσης είναι περίπου 200.000.000
Το1991 υπήρχαν 37 Ειδικά Νηπιαγωγεία , 131 Ειδικά Δημοτικά Σχολεία , 7 Γυμνάσια και 5 Λύκεια.
Από το 1984 ιδρύθηκαν ειδικές τάξεις σε πολλά κανονικά δημόσια σχολεία. Πιστεύεται ότι οι ειδικές τάξεις εξυπηρετούν και το πνεύμα της ενσωμάτωσης , αλλά στην πραγματικότητα εξυπηρετούν αδύνατα στα μαθήματα παιδιά και λιγότερο παιδιά με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες .
Το 1988 ένα πρόγραμμα που υποστηρίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση με την επωνυμία HELIOS τέθηκε σε εφαρμογή για παιδιά με ειδικές δυσκολίες , που φοιτούν σε ειδικές τάξεις μαζί με τα κανονικά παιδιά. Αυτό φαίνεται χρήσιμο, γιατί τα αποτελέσματα κρίνονται ικανοποιητικά.
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
Η εκπαιδευτική πολιτική της Κυβέρνησης όσον αφορά τα άτομα με ειδικές ανάγκες βαδίζει στην προοπτική της ενσωμάτωσης. Από έρευνα όμως που έγινε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο το 1994, εκδόθηκε από τον οργανισμό Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων το 1995 και έφτασε στα χέρια μας το 1997, το 63% των ερωτηθέντων εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης θεωρούν ότι δεν είναι ακόμη δυνατή η ενσωμάτωση των παιδιών με Ειδικές Ανάγκες στα κανονικά σχολεία. Η κτιριακή υποδομή, η μη ακόμα σωστή ενημέρωση των εκπαιδευτικών, αλλά και της κοινωνίας είναι μερικοί από τους λόγους που αναφέρονται. Η ιδανική, πάντως λύση είναι η ενσωμάτωση που οδηγεί στην εκπαίδευση των παιδιών με Ειδικές Ανάγκες όχι σε απομονωμένα σχολικά περιβάλλονται, αλλά μαζί με το κύριο ρεύμα των μαθητών μας. Η ανάπτυξη του πνεύματος της ενσωμάτωσης είναι το κύριο μέλημα, που έκδηλα είναι ο καλύτερος δρόμος για τη σχολική, αλλά και κοινωνική ένταξη των παιδιών αυτών.
(Βιβλιογραφικές πηγές: Σημειώσεις παραδόσεων στο Μ.Δ.Δ.Ε. :
ΚΩΝ. ΧΡΗΣΤΑΚΗ 1986
EUROPEAN JOURNAL OF SPECIAL NEEDS EDUCATION Vol 5 -No 1-1990
ΜΠΑΡΔΗ ΠΟΛΥΝΕΙΚΗ: Νοητική καθυστέρηση Αθήνα 1985. Του ίδιου:
Μαθησιακές δυσκολίες Καρδίτσα 1995.
ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ: Άρθρα σε Παιδαγωγικά Περιοδικά και εφημερίδες.
Ευχαριστώ.
Δ. ΚΑΡΔΑΡΑΚΟΣ).
